کتاب‌شناسیِ عاشورا (20 کتاب خوب برای عاشوراشناسی)
اشاره
این یادداشت را برای مخاطبِ دانشجوی نه‌چندان آشنا به قیام عاشورا نوشته‌ام. (دریافت نسخه‌ی اصلی نشریه دانشجویی)
شاید بتوان کتاب‌های بهتری را هم نام برد؛ اما برای اینکه یک چارچوب و ساختار منسجم از این واقعۀ بزرگ پیدا کنیم، اینها احتمالاً بهترین گزینه‌ها هستند. به دلیل چندبُعدی بودنِ قیام عاشورا، کتاب‌ها را ذیل شش سرفصل کلّی معرفی کرده‌ام:
- فقهِ عاشورایی
- تاریخ و مقتل
- دین‌شناسیِ عاشورایی
- ابعاد معرفتی و ملکوتی عاشورا
- عاشورا به‌مثابه راهِ سلوک الی الله
- ابعاد اجتماعی و سیاسی قیام عاشورا
مقدمه
قیام عاشورا حقیقتاً یک واقعۀ استثنائی بود. این قیام به‌عنوان یک کنشِ اجتماعی و تاریخی که از ولیّ‌الله‌الأعظم صادر شد، مبتنی بر قواعد و اصول متعددی شکل گرفت؛ اصولی که با «ساختار تکوینیِ عالَم» هم‌آهنگ بودند و به‌دلیل این هماهنگی، تمام عناصر خلقت به خدمت درآمدند تا این واقعه به یک واقعه‌ی استثنائی تبدیل شود و آثارش تمام زمین و زمان را درنوَردد. شناختن این قیام اصلاً آسان نیست و گذشته از معرفت قلبی، نیاز به مطالعه‌ی فراوان دارد. بحمدلله کتابِ خوب دربارۀ این حادثه فراوان است. اما همین کثرت، انتخاب را سخت کرده است. در این یادداشت سعی کرده‌ام بهترین‌ها را معرّفی کنم. اما قیام عاشورا یک پدیده‌ی یک‌بُعدی نبود؛ بلکه ابعاد مختلفی دارد که برای شناخت جامع قیام، باید آنها را شناخت. بنابراین کتاب‌ها را ذیل شش بُعد مهمّ دسته‌بندی کرده و دربارۀ هر یک توضیح مختصری داده‌ام:
دین‌شناسیِ عاشورایی
- تفسیر داستان کربلا / محمدعلی جاودان
این کتاب گزارشی از یک تتبع طاقت‌فرسا در میان آثار و منابع تاریخی متعدد در دوران حکومت امویان، برای رسیدن به یک شناخت و درک عمیق و صحیح از فضای دینیِ حاکم بر جامعه اسلامی آن روزگار است. مدعای تحقیق این است که قیام عاشورا صحنه‌ی تقابلِ «ربوبیت الله» و «ولایت طاغوت» بوده و به تعبیر زیارت اربعین، «سرطانِ ضلالت» بیماری‌ای بود که جامعه‌ی اسلامی به آن مبتلا دچار بود و حضرت سیدالشهداء علیه‌السلام با قیام‌شان جامعه اسلامی را از این بلیّه رهانید.
- دین و دین‌داری (جلد چهارم از مجموعه «سلوک عاشورایی») / آیت‌الله مجتبی تهرانی (ره)
چرا فجیع‌ترین جنایت و بزرگ‌ترین مصیبت تاریخ توسط جماعت مسلمان رقم خورد؟ چرا دین‌داریِ مردم کوفه مانع جنایت عاشورا نشد؟ در این کتاب با دو شیوه‌ی دین‌داری که در کربلا مقابل هم صف‌بندی کردند آشنا می‌شویم.
- بینش و نگرش(جلد نُهم از مجموعه «سلوک عاشورایی») / آیت‌الله مجتبی تهرانی (ره)
اسلامِ اموی چگونه توانست در سال 61 هجری کار خود را پیش ببرد و اباعبدالله علیه‌السلام با قیام خود چگونه با آن مقابله کرد و اسلامی که عاشورا معرّفی میکند، چه مختصاتی در تقابل با اسلامِ اموی دارد؟ این کتاب تحلیلی از تقابل دو گونه اسلام در ماجرای عاشورا و شیوه‌ی حرکت آنها است.
ابعاد معرفتی و ملکوتی عاشورا
- خصائص الحسینیه / آیت‌الله شیخ جعفر شوشتری(ره)
مشهورترین کتابی است که به ابعاد ملکوتیِ شخصیت و شهادت اباعبدالله علیه‌السلام پرداخته است. توسط یک عالِم بزرگ شیعی نوشته شده و بیش از ۳۰۰ ویژگی اختصاصیِ امام حسین علیه‌السلام را از منظر معارف شیعه تشریح کرده است. ترجمه‌های متعددی از این کتاب منتشر شده است. «زیتون» و «اشک روان بر امیر کاروان» عنوان دو ترجمۀ خوب این کتاب است.
- فروغ شهادت / آیت‌الله شیخ علی سعادت‌پرور (ره)
آیت‌الله شیخ علی سعادت‌پرور (پهلوانی تهرانی) از عرفای معاصر است که در این کتاب اسرار شهادت اباعبدالله علیه‌السلام را از منظر معارف شیعه و در ابعاد مختلف مُلکی و ملکوتی بیان کرده است. ویژگی ممتاز این کتاب شرحِ بسیاری از فرمایشات امام حسین علیه‌السلام است که در جریان حوادث مختلف قیام از زبان حضرت بیان شده اند.
- معجزه عاشورا / دکتر حسین غفاری
این کتاب که تدوین سخنرانی‌های یکی از اساتید دانشگاه تهران است، بعضی از ابعاد فلسفی و عرفانی قیام و شهادت اباعبدالله علیه‌السلام را بیان و با نقد دیدگاه‌های مختلف سعی کرده تحلیلی جامع از این قیام ارائه دهد. یکی از غزلیات عاشوراییِ حافظ هم در فصل پایانی کتاب شرح داده شده است. ادبیات این کتاب قدری فلسفی است و مطالعه‌ی آن برای ناآشنایان به این ادبیات، ممکن است چندان آسان نباشد.
- نفس مطمئنه / سید محمدمهدی میرباقری
عاشورا صحنه‌ی درگیری دو جبهه‌ی حق و باطل بود؛ نبردی که در همیشه‌ی تاریخ در جریان بوده و هست و خواهد بود. در این کتاب، با توجه به مقام ولایت حضرت سیدالشهداء علیه‌السلام، ویژگی‌های هر یک از این دو جبهه بر محور «عبودیت» در چهار سطح تبیین شده است: تحلیل تکوینی با توجه به جایگاه امام در نظام هستی، تحلیل تمدّنی از منظر فلسفه‌ی تاریخ، تحلیل جامعه‌شناسانه‌ی قیام و تحلیل از منظر اراده‌ها و صفات فردی.
عاشورا به‌مثابه راهِ سلوک الی الله
- آیینه تمام‌نما / آیت‌الله محیی‌الدین حائری شیرازی
ویژگی ممتاز آثار آیت‌الله حائری شیرازی این است که با زبانی شیرین و ساده و در قالب تمثیل، معارف اخلاقی را بیان میکند. این کتاب شامل سخنان عاشورایی ایشان است که هم بسیاری از اسرار عاشورا را بیان کرده و هم‌اینکه نکات اخلاقی و سلوکی قیام و شهادت امام حسین علیه‌السلام و اصحابش را بیان کرده است.
- عزّت و ذلت (جلد هفتم از مجموعه «سلوک عاشورایی») / آیت‌الله مجتبی تهرانی (ره)
چرا حسین‌بن‌علی علیه‌السلام اینچنین در عرش الهی عزّت و آبرو پیدا کرد و چگونه قیام ایشان همه‌ی زمین و زمان را درنوَردید و اینچنین در سپهر تاریخ درخشید؟ کدام ویژگی اصحاب سیدالشهداء علیه‌السلام باعث شد نام‌شان در مُلک و ملکوت اینچنین عظمت پیدا کند؟ آیت‌الله مجتبی تهرانی (ره) در این کتاب این ویژگی را شرح داده و راهکارهای نیل به آن مقامات را نیز بیان کرده است.
- هم‌سفر حسین / ابراهیم خانی
عارفان مسلمان مسیر سلوک الی الله را در چهار سفرِ سلوکی تعریف کرده‌اند. در این کتاب با الهام‌گیری از آن «اَسفار اربعه» عزاداری برای سیدالشهداء علیه‌السلام را به‌مثابه یک سفرِ سلوکی مورد توجه قرار داده و طی چهار سفر، شیوه‌ی بهره‌برداری از عزاداری برای تقرّب الی الله را بیان کرده است.
ابعاد اجتماعی و سیاسی قیام عاشورا
- دو امام مجاهد / آیت‌الله العظمی سیدعلی حسینی خامنه‌ای
قیام اباعبدالله علیه‌السلام اساساً یک قیام سیاسی و اجتماعی است؛ قیامی که در صدد یک «انقلاب اجتماعی» از جنس انقلاب رسول‌الله (صلی‌الله علیه‌وآله) بود. اما معمولاً این قیام در امتداد کنش‌های سیاسیِ امیرالمؤمنین و امام مجتبی علیه‌السلام فهم نمیشود و دقیقاً مشخص نمیشود که از منظر سیاسی و اجتماعی دقیقاً چه مسیری را طی کرده است. این کتاب صلح حَسنی و قیام حُسینی را در یک پیوستار تاریخی و اجتماعی و سیاسی تحلیل میکند. همچنین درباره‌ی «هدف» قیام عاشورا که تحلیل‌های مختلفی ارائه شده، عمیق‌ترین و واقع‌بینانه‌ترین تحلیل ارائه شده است.
- نقش ائمه در احیاء دین / علامه سیدمرتضی عسکری
یکی از مهم‌ترین پرسش‌های تاریخی اینست که جامعۀ اسلامیِ زمان اباعبدالله علیه‌السلام از نظر فکری و فرهنگی به چه روزی افتاده بود و چه مسیری را طی کرده بود که منجر به فاجعه‌ی عاشورا شد و سیدالشهداء علیه‌السلام برای هدایت این جامعه مجبور شدند به این قیام اقدام کنند؟ علامه عسکری (ره) از مورخین بزرگ شیعه است که از لابلای اوراق تاریخ وضعیت فرهنگی و تاریخی و دینی آن جامعه را بازشناسی میکند و پاسخی مبسوط به پرسش بالا میدهد.
- چهار گفتار / آیت‌الله العظمی سیدعلی حسینی خامنه‌ای
چه شد که جامعه‌ی اسلامی پنجاه سال بعد از رحلت پیامبر (ص) به نقطه‌ای رسید که جنایت تاریخیِ عاشورا را رقم زد؟ اگر چنین فاجعه‌ای پس از گذشت پنجاه سال از انقلاب اجتماعی و سیاسیِ نبوی رقم خورد، بعید نیست که پنجاه سال پس از انقلاب اسلامی ایران هم شبیه آن فاجعه تکرار شود! این کتاب چهار سخنرانی مهمّ و راهبردی حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای (مدّظلّه‌العالی) در آسیب‌شناسی جامعه‌ی اسلامیِ پس از رسول‌الله (صلی‌الله علیه‌وآله) و پاسخ به پرسش بالا و همچنین این پرسش است که «چگونه از تکرار فاجعه‌ی عاشورا در عصر انقلاب اسلامی ایران جلوگیری کنیم؟»
فقهِ عاشورایی
- امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر (جلد دوّم از مجموعه «سلوک عاشورایی») / آیت‌الله مجتبی تهرانی (ره)
معروف‌ترین و بدیهی‌ترین اصل فقهی و قرآنی که اباعبدالله علیه‌السلام حرکت خود بر آن اساس تعریف کرده است. اما پرسش‌های بسیاری حول این مسئله مطرح شده است. در این کتاب، ابعاد مختلف اعتقادی و فقهی و اخلاقی و ثمرات این اصل در متن قیام اباعبدالله علیه‌السلام تشریح شده است.
- غیرت دینی (جلد هشتم از مجموعه «سلوک عاشورایی») / آیت‌الله مجتبی تهرانی (ره)
پنجاه سال بعد از پیامبر اسلام، «دیانت» به چه وضعیتی دچار شده بود که برای «اصلاح» آن چاره‌ای نبود جزاینکه امام معصوم چنین قیام کند و از جان و خاندان خود در این راه بگذرد؟ «غیرت دینی» کلیدواژه‌ای برای پاسخ به این سؤال است که در این کتاب به خوبی تشریح میشود. البته این عنصر، ابعاد اخلاقی و عرفانی هم دارد که به خوبی تبیین میشوند.
تاریخ و مقتل
- مقتل جامع سیدالشهداء علیه‌السلام / جمعی از تاریخ‌پژوهان
این کتاب دو جلدی (جمعاً حدود 1800 صفحه) حاصل پژوهش جمعی از تاریخ‌پژوهان متبحّر حوزه علمیه قم زیرنظر استاد حسین پیشوایی (از برترین مورّخین معاصر) است. کتابی کاملاً محقّقانه که تقریباً هر پرسش تاریخیِ مهمّ درباره‌ی قیام عاشورا و حواشی پیرامونی‌اش (حتی زندگینامه‌ی اصحاب اباعبدالله علیه‌السلام) را پاسخ داده و سیر حوادث تاریخی قیام عاشورا از زمان معاویه تا بازگشت اسراء به مدینه را به تفصیل بررسی کرده، دیدگاه‌های مختلفی که درباره‌ی هر مسئله مطرح شده را به بحث گذاشته و داوری کرده است.
- لُهوف / سیدبن طاووس (ره)
یک مَقتل مشهور و قدیمی (قرن هفتم هجری) است که منبع بسیاری از روضه‌های امروزی است. عنوان اصلی‌اش « المَلهوف علی قَتلی الطُفوف» است که به اختصار با عنوان «لُهوف» از آن یاد میشود. مقام عرفانی نویسنده‌اش باعث شد که این کتاب در میان شیعیان از اعتبار ویژه‌ای برخوردار باشد. همچنین آغاز کتاب با برخی مباحث ملکوتی مربوط به شخصیت اباعبدالله علیه‌السلام از ویژگی‌های این مقتل است. اصل کتاب به زبان عربی است که ترجمه‌های متعددی به زبان فارسی از آن منتشر شده است. «غم‌نامه کربلا» عنوان یکی از این ترجمه‌ها است.
- کتاب روضه / ملاحسین واعظ کاشفی ؛ تحقیق: محمد حقی
مَقتلی که 500 سال قبل به زبان فارسیِ فاخر و ناب و عباراتی دلکش نوشته شده است. عنوان اصلی کتاب «روضة الشهداء» است و انقدر از متن این کتاب در مجالس عزای اباعبدالله علیه‌السلام خوانده شد که اسم کتاب بر این مجالس اطلاق شد. گرچه انتقادات بسیار تاریخی به آن وارد شده، اما در سال‌های اخیر یکی از محقّقان حوزه علمیه قم عبارات آن را تحقیق کرده و نقل‌های نامعتبرش را جدا کرده است.
- نفس المهموم / آیت‌الله شیخ عباس قمی (ره)
یکی از مقاتل معتبر است که ماجراهای تاریخیِ قیام عاشورا از زمان مرگ معاویه تا قیام‌های پس از عاشورا و عاقبت یزید را شرح داده است. از این کتاب نیز ترجمه‌های متعددی به زبان فارسی منتشر شده که «در کربلا چه گذشت؟» عنوان یکی از آنهاست.
- مقتل امام حسین علیه‌السلام / آیت‌الله سیدمرتضی عسکری (ره)
علامه عسکری (ره) از برجسته‌ترین مورّخان تاریخ شیعه است. ویژگی این کتاب (برخلاف مختصر بودنش) این است که معتبرترین نقل‌های تاریخی موجود درباره‌ی حوادث کربلا و کیفیت شهادت شهداء را تحقیق و جمع‌آوری کرده است.